XX lecie międzywojenne

Nastąpił nowy podział administracyjny terenu. Wokół Białowieży w marcu 1919 r. utworzono powiat białowieski, który po dwóch latach, w 1921 roku, przypisano do województwa białostockiego, a następnie w lipcu 1922 zlikwidowano go, włączając Białowieżę do powiatu bielskiego w województwie białostockim i w tej strukturze Białowieża pozostała do 1939 roku.
Krótkim epizodem w tym czasie było zajęcie Białowieży przez wojska radzieckie w ramach wojny polsko-bolszewickiej 1920 roku. Władza radziecka objęła jednak Białowieżę tylko na okres od połowy lipca do końca sierpnia 1920. Już w 1918 roku do Białowieży wracają z wygnania do Rosji pierwsi bieżeńcy i zaczynają odbudowywać swoje domy. Wraz z końcem I wojny w Białowieży osiedla się Abram Mordechajewicz Jelizarow, dezerter z carskiego wojska, wywodzący się z żydów górskich z Kaukazu, ojciec Gawriła Ilizarowa (ur. 1921), znanego później radzieckiego ortopedy i piątki innych dzieci, które wszystkie urodziły się w Białowieży. Wraz z żoną Gołdą i całą rodziną wraca w rodzinne strony do Kurgany w Dagestanie w 1930 roku.

W 1920 roku rząd polski uznał Puszczę Białowieską za teren planowanej gospodarki leśnej, w 1921 roku utworzono w Białowieży Zarząd Lasów Państwowych i wznowiono pracę tartaków w Stoczku i Grudku. [1] Po udzieleniu przez rząd koncesji na wyrąb lasu angielskiej firmie "The Century European Timber Corporation" rozpoczęła się eksploatacja lasu na masową skalę. Rozwój przemysłu drzewnego spowodował masowy napływ ludności do Białowieży (oraz Hajnówki, która z wsi przekształca się w spore robotnicze miasteczko) - zarówno ludności katolickiej do pracy w tartakach i fabrykach, jak i ludności żydowskiej, która zajmowała się sprzedażą drewna, jak i przede wszystkim handlem, rzemiosłem i usługami.

W 1921 roku, dzięki pierwszemu spisowi powszechnemu przeprowadzonym przez państwo polskie, po raz pierwszy wiemy ilu dokładnie Żydów mieszkało w Białowieży w tym okresie - łącznie były to 143 osoby wyznania mojżeszowego na 1811 ogółu mieszkańców, co stanowiło 7,9% ludności Białowieży. W poszczególnych wsiach przypadało: we wsi Stoczek 112 osób wyznania mojżeszowego na 1064 ogółu mieszkańców, w Zastawie 15/342, w Krzyżach 10/87, Podolanach 0/310 (przy czym wiemy, że w następnym roku sprowadziła się tam rodzina Lubietkinów), Podolanach leśniczówka 6/8. Nie wliczam do Białowieży trzech robotniczych osad - tartaku w Grudkach (150 osób w tym 3 os. wyznania mojżeszowego), tartaku w Stoczku (102 osoby) i osiedla fabrycznego na Stoczku (144 osoby). [2] Dane w odniesieniu do 1921 roku, które można znaleźć w różnych opracowaniach [3], podające liczbę Żydów w Białowieży 217 osób a nie 143 odnoszą się do całej gminy Białowieża (obejmującej wtedy 70 miejscowości, 6674 mieszkańców), a więc włączają m.in. 40 osobową społeczność żydowską Hajnówki.
Liczby ze spisu uległy wkrótce dezaktualizacji, ze względu na stały przyrost mieszkańców - zarówno nowych, jak i powroty rdzennej ludności z bieżeństwa w głębi Rosji, które trwały do 1922 roku, a także migracje wewnętrzne w obrębie kraju wynikłe ze zniesienia zaborów, ale także ruch na emigrację.

Z 1921 roku pochodzi list pożegnalny, jaki skierowała społeczność żydowska do opuszczającego Białowieżę Aarona Feldbauma, podpisany, według wnuka Aarona, przez najważniejsze i najstarsze rodziny żydowskie:

• Chaim Krugman
• Josef Prinz i Abraham Printz
• AbrahamLilenthal
• Mendel Burstein i Abraham Burstein
• Benjamin Hoffman, szames/szkolnik w małej jesziwie
• Yael z Szereszewa, syn sędziego
• Eli Steinberg
• Izaak Jakub, syn Eli Chaima Szteinberga
• Natan Szymon Stawski i Jakub Stawski
• Szewach Ruben (Rubin)
• Welwel i rebe Chaim Nowokowski
• Józef Sawczycki
• Abraham Mordechaj Jalecki [4]
  

 

 

W 1925 roku Wiktor Szymański w Przewodniku po Puszczy Białowieskiej pisze: "Według spisu ludności w osadzie Białowieskiej [wcześniej Szymański precyzuje, że Osada Białowieska to po prostu wieś Stoczek] jest 2892 mieszkańców. (...) Nie brak jest w Białowieży Żydów, którzy zamieszkują tu w charakterze handlarzy, sklepikarzy i pracowników firm przemysłowo-leśnych. W stosunku do ogólnej liczby ludności stanowią Żydzi przypuszczalnie 10%." [6] Nie wiadomo jednak na podstawie jakiego spisu ludności Szymański podaje liczbę 2892 mieszkańców we wsi Stoczek. Po spisie w 1921 roku, w którym we wsi Stoczek było 1064 osoby, nie był przeprowadzany żaden kolejny spis powszechny aż do 1930 roku, chyba, że były jakieś spisy robione lokalnie.
Z końca lat 20. XX wieku znamy już bardzo dużo nazwisk Żydów białowieskich zajmujących się handlem i rzemiosłem, za sprawą wydawanych w latach 1926-1930 Ksiąg adresowych Polski [7; 8; 9]
Lista kupców, rzemieślników i usługodawców żydowskich jest bardzo długa. Żydzi białowiescy są przede wszystkim właścicielami sklepów spożywczych, z których najbardziej znanymi byli Klejnerman, Małecka, Szuster oraz bławatnych czyli z materiałami, z których zapamiętany został niemal przez wszystkich Samuel Alkon, galanteryjnych - Rachela Nowokolska, a także sklepów tzw. żelaznych, z których najbardziej popularne były sklepy Tabacznika i Stawskiego. Żydzi wynajmują też pokoje, są przedsiębiorcami (handlują drewnem, mają tartaki) i wykonują wykwalifikowane zawody takie jak dentysta (Gołda Topolańska), adwokat (Frydberg Izzak) oraz usługi - fryzjerstwo, szewstwo, krawiectwo, kowalstwo. We wszystkich wspomnieniach pojawia się obraz Żydów jako dobrych handlowców, którzy potrafili zachęcać do zakupów, obniżali ceny, sprzedawali na raty i na kredyt, nie biorąc za to procentu. Tak wspomina to Włodzimierz Dackiewicz: "Tuż po I wojnie światowej, napływ ludności do Białowieży był bardzo duży i Białowieża liczyła [gmina!] 13.800 mieszkańców, m.in. społeczeństwo żydowskie też do Białowieży przyjechało. Bardzo dużo było, prawdopodobnie ponad 500 - 560 osób. Zajmowali się przede wszystkim rzemiosłem. I krawcy byli, i szewcy, stolarze, ślusarze, no i handlem zajmowali się. Czuli się u nas w Białowieży wspaniale, ponieważ byli również ludźmi szlachetnymi, udzielali kredytów, nie brali dodatku za zwłokę. Jak do sklepowego się zachodziło, czyli do sklepu, człowiek nie raz nie miał pieniążków, a świeży jakiś towar był ponętny, ciekawy, sami namawiali, na zeszyt sprzedawali, a potem jak człowiek miał pieniądze to płacił bez żadnych procentów. Z tej to racji społeczeństwo żydowskie w Białowieży miało zaufanie u ludności."

Ruch trwa w obie strony, nowe rodziny żydowskie przybywają do Białowieży jeszcze w końcu lat 30., ale część rodzin udaje się z kolei na emigrację, ze względu na pogarszającą się sytuację ekonomiczną, czego główną przyczyną było nałożenie przez państwo polskie wysokich podatków na drobnych sklepikarzy i handlarzy, co dotknęło przed wszystkim Żydów. Wielu zmuszonych było do zamknięcia sklepów. [5]

O celowej polityce wypierania Żydów z handlu w latach 30. pisze Abram Lerenkind z Białowieży w liście z 1935 roku, do przebywającej w Palestynie siostry Matyldy. Wskazuje zarówno ogólną tendencję państwową, jak i działania w samej Białowieży. Pisze: "Czuje się już nowe wiatry wiejące w Polsce, by ograniczyć Żydom działalność ekonomiczną. To się dzieje wszędzie – przy współpracy polskiej inteligencji i urzędników nawet w najmniejszych wsiach powstają kooperatywy, wielokrotnie wzrasta agitacja na rzecz wypchnięcia Żydów z handlu i rzemiosła. Tak i [niezrozumiałe słowo: dyrekcja] w Białowieży zorganizowała kooperatywę przy dyrekcji nadleśnictwa i zamierzają skoncentrować cały handel z wszystkimi możliwymi artykułami u siebie, i wywierają straszny nacisk na wszystkich urzędników" [11]. Abram Lerenkind ma zapewne na myśli sklep spożywczo-kolonialny powołany w maju 1935 roku (list pisany jest w czerwcu 1935) przez koło Rodziny Leśnika, sekcję Związku Zawodowego Leśników RP, dla swoich członków i robotników leśnych. [12] W dzielnicy robotniczej Białowieży - Grudkach "Tuż przed wybuchem wojny powstał sklep "Rodziny Leśnika", a przy tartaku założono kooperatywę. Każdego ranka mleko do osady przywoził Żyd-mleczarz" pisze też Piotr Bajko w Echach starej Białowieży. [18]

W latach 20. i 30. na terenie Białostocczyzny mocno rozwija się ruch syjonistyczny. Aktywnie działają organizacje HeChalutz, HeChalutz HaTzair, których celem było przygotowanie młodzieży do wyjazdu do Palestyny i pracy w kibucach, a także inne organizacje syjonistyczne: Haszomer Hacair, Mizrach, Betar, we wszystkich sąsiadujących z Białowieżą miejscowościach - Prużanie [13], Szereszewie [14], Kobryniu [15], Narewce [5] i Bielsku [16], najbardziej znaczącym w tym okresie dla Białowieży ze względu na przynależność Białowieży do powiatu bielskiego.
Działają przedszkola, szkoły i gimnazja syjonistyczne z hebrajskim (do przedszkola Tarbut w Bielsku uczęszcza mała Rachela Barchat, córka Matyldy Lerendkind z Białowieży), dużo młodzieży uczestniczy w szkoleniach i przygotowujących do wyjazdu do Palestyny i obozach na specjalnie założonych farmach, na których potencjalni emigranci uczą się rolnictwa.
Nie wiadomo nic o organizacjach syjonistycznych w samej Białowieży, znamy jednak kilka osób, które wyemigrowały w tym czasie do Palestyny.

Szejna Halperin (Galpern) i jej siostra Chaja Halperin (Galpern) wyjechały w 1926 roku i zamieszkały w miejscu zwanym Nahlat Yehuda, gdzie również pracowały. Po ślubie Szejny w 1933 roku z Jakubem Kartzinelem z Kobrynia przeniosły się do moszawu Kfar Yehoshua, gdzie ich potomkowie mieszkają do dziś.

Przyjaciółka Szejny, Avigail Reines z Białowieży, wywodząca się z rodziny słynnych XVIII i XIX wiecznych rabinów Reinesów z Lidy i Pińska, ukończyła gimnazjum i kontynuowała naukę w szkole HeHaluc, choć nie wiadomo w jakim mieście, najprawdopodobniej w Bielsku. Jak większość młodzieży należącej do ruchu HeHaluc brała udział w obozach Hachszara - w których przygotowywano się do pracy w gospodarstwie w warunków pionierskiego życia w Palestynie. Po dwuletnim treningu w hachszara w Łucku wyjechała do Palestyny w 1939 roku jako nielegalna imigrantka i zamieszkała w kibucu Yagur, 9 km od Haify.

Do Palestyny wyemigrowała też Matylda Lerenkind z Białowieży, która wcześniej przeniosła się do Bielska, skąd pochodził jej mąż Chaim Barchat. Barchatowie byli zaangażowanymi syjonistami, wspierali młodzieżowe organizacje syjonistyczne działające na rzecz aliji do Erec Israel (emigracji do Palestyny), uczyli dzieci w hebrajskich szkołach (ich córka Rachela chodziła do przedszkola Tarbut w Bielsku i zamierzali całą rodziną przenieść się do Palestyny. Chaim z bratem Izraelem wielokrotnie podróżowali do Palestyny, aż w końcu pod koniec lat 30. przeniósł się tam, do Tel Awiwu, z żoną Matyldą Lerenkind i córeczką Rachelą oraz bratem Natanem w celu przygotowania gruntu do przyjazdu całej rodziny z Bielska. Zastał ich tam wybuch wojny, dzięki czemu przeżyli. Potomkowie Matyldy i Chaima nadal mieszkają w Tel Awiwie.

Do Palestyny wyjechało też razem cioteczne rodzeństwo: Aleksander Bursztein i Ezriel Alkon, który był wtedy jeszcze dzieckiem i zamieszkali w Hajfie.
Wyjechali też inni członkowie rodziny Halperinów, bracia Szejny - Lazar Halperin około roku 1920 na Ukrainę, a Szajla Halperin do Australii.
Z kolei do Argentyny wyemigrowało z Prużany wraz z rodzinami dwóch braci i dwie siostry Majera Loszewickiego mieszkającego w Białowieży.

W 1927 roku rozporządzeniem Ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego o utworzeniu okręgów gmin wyznaniowych żydowskich na obszarach: powiatów białostockiego, bielskiego, grodzieńskiego, sokólskiego i wołkowyskiego województwa białostockiego utworzono gminę wyznaniową żydowską w Narewce Małej obejmującą między innymi gminę Białowieżę (poza tym weszły tam jeszcze miasto Narew i gminy Łosinka, Narew i Masiewo). [10] (Nie oznacza to jednak, że żadna struktura gminy żydowskiej (kahału) nie istniała w Białowieży wcześniej). W latach 20. istniejąca od przedwojnia synagoga została gruntownie wyremontowana. [19]
Mimo emigracji części Żydów, nadal trwa napływ nowych rodzin żydowskich do Białowieży, który nasila się w okresie przed II wojną światową.
Nie ma niestety precyzyjnych danych demograficznych dotyczących lat 30. Spis powszechny z 1931 roku nie podaje danych na poziomie miejscowości, tylko na poziomie gmin. Wiemy więc, że ludność gminy Białowieża (a więc 70 miejscowości, w tym prężnie rozwijającej się wtedy Hajnówki) wzrosła z 6674 do 18.231 mieszkańców [17]. Nie ma też danych co do wyznania i narodowości.
W 1933 roku Jan Kloska w "Krótkim przewodniku po Puszczy" pisze: "Ludność wsi puszczańskich jest w większości ruska, częściowo mazurska. Rusini prawosławni zamieszkują niemal całkowicie wsie otaczające Puszczę. Zostali oni mocno zrusyfikowani podczas z górą stuletnich rządów rosyjskich w Puszczy. Tacy Rusini zamieszkują 4 wsie na Polanie Białowieskiej [Krzyże, Zastawie, Stoczek, Podolany], tu jednak istnieje duża domieszka ludności napływowej polskiej i żydowskiej. O ile ludność tubylcza tych 4 wsi zajmuje się w pierwszym rzędzie rolnictwem, o tyle z przybyszów, którzy licznie napłynęli po wojnie światowej [I wojnie] rekrutują się robotnicy leśni i fabryczni [Polacy], kupcy i handlarze [Żydzi]." [20]

Przed wojną Żydzi nadal zamieszkiwali przede wszystkim wzdłuż ulicy Stoczek (obecnie Waszkiewicza), ale także sporo rodzin mieszkało w dzielnicy Zastawa (obecna ulica Zastawa i Olgi Gabiec) oraz Krzyże, jedna rodzina w Podolanach. Wielu mieszkańców opowiada, że co drugi, trzeci dom na Stoczku to dom, w którym mieszkali Żydzi. Część była ich własnością, część wynajmowali. Ponieważ większość domów żydowskich mieściła sklepy lub zakłady rzemieślnicze, usytuowane były frontem do ulicy, a nie jak typowe białoruskie chaty szczytem, i miały wejście od ulicy. Część domów żydowskich rzeczywiście do dziś można po tym rozpoznać. Jednak niektóre domu zatraciły ten charakter, po zlikwidowaniu drzwi od frontu i wstawieniu tam okien bądź desek. Jak wspomina Pan Sławomir Szpakowicz domy żydowskie były też często inaczej zdobione. [22] Jednak po tym nie pozostał żaden ślad, ornamenty żydowskie zostały zlikwidowane przez nowych właścicieli. Porównując zdjęcie przedwojennego murowanego budynku, który pełnił przed wojną też rolę prywatnego domu modlitwy, z jego obecnym wyglądem można zobaczyć wszystkie te zmiany, zarówno likwidację drzwi, balkonu, jak i ornamentów.

Tomasz Wiśniewski podaje, że w Białowieży w 1937 roku na 4000 mieszkańców było 10% starozakonnych, a w 1939 roku po 17 września - 550 Żydów [21] Niestety nie wiadomo, na podstawie jakich źródeł podane są te dane.

 

 

 

1. Piotr Bajko, Białowieża zarys dziejów, Białowieża 2001, s. 67;
2. Pierwszy Powszechny Spis Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 30 września 1921 roku, Warszawa 1927;
3. Białowieża, hasło w Wirtualny Sztetl http://www.sztetl.org.pl/pl/article/bialowieza/6,demografia/
4. List pożegnalny od społeczności białowieskiej dla Aarona Feldbauma z 1921 roku, własność rodziny;
5. Pinkas HaKehilot, Poland, Vol. 8 (2005), Yad Vashem, "Narewka Mała";
6. Szymański, Przewodnik po Puszczy Białowieskiej , Wilno 1925, s. 11
7. Księga adresowa Polski dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa. 1926/27, Warszawa;
8. Księga adresowa Polski dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa. 1928, Warszawa;
9. Księga adresowa Polski dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa. 1930, Warszawa;
10. Dziennik Urzędowy Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Pub1icznego Rzeczypospolitej Polskiej, rok X (189), 20 września 1927, str. 377-378;
11. List Abrama Lerenkinda do Matyldy Barchat, z dn. Białowieża, 19 VI 1935, tłum. z jidysz Marek Tuszewicki, w zbiorach rodziny;
12. Piotr Bajko, Rodzina Leśnika (Białowieża), hasło w Encyklopedii Puszczy Białowieskiej, http://www.encyklopedia.puszcza-bialowieska.eu/index.php?dzial=haslo&id=292
13. Pinkas Pruz'any and its vicinity. Chronicle of six communities perished in the Holocaust, ed. Joseph Friedlander, Tel Aviv 1983
14. Moishe Kantorowicz, My mother's bequest: from Shershev to Auschwitz to Newfoundland, 2004, s.173-174, tłum. Katarzyna Winiarska
15. The History of the Zionist Movement in Kobrin and the War of the Hassidim against it w: Book of Kobrin; the scroll of life and destruction, Translation of Sefer Kobryn; ed. by Betzalel Shwartz, Israel Chaim Bil(e)tzki, Tel Aviv, 1951;
16. W. Konończuk, Organizacje żydowskie w międzywojennym Bielsku, w: Bielski Gościniec 2010 nr 1, s.57;
17. Skorowidz gmin Rzeczypospolitej Polskiej : ludność i budynki : na podstawie tymczasowych wyników Drugiego Powszechnego Spisu Ludności z dn. 9.XII 1931 r., Warszawa 1934;
18. Piotr Bajko, Echa starej Białowieży, Białowieża 2012, s. 69;
19. Piotr Bajko, Białowieża - zarys dziejów s. 9;
20. Jan Kloska: Białowieża (krótki przewodnik), Warszawa 1933;
21. Tomasz Wiśniewski, Bóżnice Białostocczyzny, Białystok 1992;
22. Sławomir Szpakowicz, wywiad Katarzyny Winiarskiej z dnia 29.04.2016;
    
    

    ---

    Moszaw - osada, jaką tworzyli syjoniści przybywający do Palestyny na początku XX wieku. Moszawy podobne są do kibuców, nacisk kładzie się na pracę społeczną, jednak różnią się od kibuców tym, że mieszkańcy mogą posiadać własność prywatną. Rolnicy zajmują się uprawą na własny rachunek, jednak płacą na rzecz społeczności specjalny podatek, równy dla wszystkich mieszkańców.